Η θέση μου για τη θρησκεία είναι η θέση του Λουκρήτιου. Τη θεωρώ αρρώστια που την προκαλεί ο φόβος, και πηγή απερίγραπτης αθλιότητας για το ανθρώπινο γένος. (Μπ. Ράσελ)
Ποιος ξέρει άραγε τι θα σκεφτόταν σήμερα, με τον θρησκευτικό φανατισμό και τη μισαλλοδοξία να έχουν αναδειχθεί ξανά σε ρυθμιστές της Ιστορίας, ο Μπέρτραντ Ράσελ, ο φιλόσοφος, ο μαθηματικός, ο ιστορικός, ο φιλελεύθερος στοχαστής που τόσα πολλά επένδυσε στις κατευναστικές δυνάμεις του Λόγου; Ίσως ανασκεύαζε ορισμένες από τις πλέον ακραίες θέσεις του ενάντια στη θρησκεία, ίσως έβλεπε σ’ αυτήν ένα «αναγκαίο κακό» με το οποίο είναι καταδικασμένη να συνυπάρξει η ανθρωπότητα, ίσως πάλι απαντούσε με μια φράση ενδεικτική του ιδιότυπου αγνωστικισμού του και της απογοήτευσής του από το ανθρώπινο είδος, όπως η ακόλουθη: «Δεν γνωρίζω αν ο κόσμος δημιουργήθηκε από μια Θεότητα, αλλά αν πράγματι είναι έτσι, δεν μπορώ να θεωρήσω τον άνθρωπο αποκορύφωμα της δημιουργίας και ειλικρινά ελπίζω ότι σε μια άλλη γωνιά του σύμπαντος υπάρχουν όντα πιο νοήμονα, πιο ελεήμονα και λιγότερο επηρμένα.»
Γόνος άγγλων αριστοκρατών και πολιτικών, ο Ράσελ γεννήθηκε το 1872 στην Ουαλία. Έζησε σχεδόν έναν ολόκληρο αιώνα (πέθανε το 1970), στη διάρκεια του οποίου είδε τις ελπίδες της γενιάς του για έναν ορθολογικά οργανωμένο κόσμο να χάνονται μέσα στα απέραντα σφαγεία των δύο παγκοσμίων πολέμων, τον ολοκληρωτισμό να εμφανίζεται με καινούργιο πρόσωπο, την απειλή του πυρηνικού ολοκαυτώματος να επικρέμεται πάνω από την ανθρωπότητα. Κατά τη μακρά αυτή διαδρομή, το ζήτημα της θρησκείας, της σχέσης της με την επιστήμη, τη φιλοσοφία, την κοινωνία και τον πολιτισμό, δεν έπαψε στιγμή να τον απασχολεί και να τον εξάπτει. Το παρόν βιβλίο αποτελεί μια ιδιαίτερα προσεγμένη και μελετημένη επιλογή από ένα τεράστιο corpus σχετικών κειμένων, και καλύπτει ένα ευρύ φάσμα των απόψεων του Ράσελ για τη θρησκεία.
Διαβάζοντας σήμερα αυτά τα κείμενα, γραμμένα από το 1900 έως και λίγο πριν το τέλος της ζωής του, υπάρχουν σίγουρα στιγμές που ίσως αισθανθεί κανείς ότι, προκειμένου η πολεμική του να είναι οξύτερη, ο Ράσελ κάνει ορισμένες εκπτώσεις στην ανάλυσή του. Κάποια ερωτήματα, επίσης, ίσως φαντάζουν σήμερα λιγάκι απλουστευτικά, πρέπει ωστόσο να έχει κανείς κατά νου ότι συχνά πρόθεσή του ήταν να παρέμβει στο δημόσιο διάλογο και οι απόψεις του να επηρεάσουν ευρεία στρώματα του πληθυσμού. Όπως και να έχει, παραμένει ιδιαίτερα απολαυστικό, αν όχι ψυχωφελές, ειδικά στις μέρες μας που όλα έχουν γίνει τόσο θολά, να ξαναδιαβάζει κανείς κείμενα διαυγή και προγραμματικά φιλελεύθερα όπως τα Έχει πράγματι συμβάλει η θρησκεία εποικοδομητικά στον πολιτισμό; ή Γιατί δεν είμαι Χριστιανός ή Τι είναι ένας αγνωστικιστής, καθώς και κείμενα πιο απαιτητικά όπως το Μυστικισμός και λογική.
Όπως επισημαίνουν οι δύο επιμελητές της παρούσας έκδοσης Λούις Γκρίνσπαν και Στέφαν Άντερσον, οι απόψεις του Ράσελ για τη θρησκεία πέρασαν από διάφορες φάσεις, από πιο ριζοσπαστικές και απαξιωτικές, μέχρι πιο συμφιλιωτικές. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και πίσω από τα πλέον μαχητικά του κείμενα, έχει κανείς την αίσθηση ότι υποβόσκει η διαρκής αναζήτηση μιας πιο ενορατικής συναίσθησης του κόσμου, ότι ένα ματαιωμένο και ανέστιο θρησκευτικό συναίσθημα γυρεύει να εκφραστεί, να βρει τόπο να θεμελιωθεί υπό την ολοκληρωτική επέλαση του τεχνικού πολιτισμού. Βέβαια, σε στοχαστές του μεγέθους του Ράσελ, οι αντιφάσεις, αντί να το δυναμιτίζουν, στην πραγματικότητα εμπλουτίζουν το έργο του, το διανοίγουν σε καινούργιες αναγνώσεις, σαν κι αυτές στις οποίες μας καλεί ετούτη η καλά επιμελημένη και σχολιασμένη έκδοση. Η μετάφραση στα ελληνικά, δια χειρός Άρη Μπερλή, διασώζει όλες τις αποχρώσεις ενός πνεύματος τολμηρού και ασυμβίβαστου.
Ποιος ξέρει άραγε τι θα σκεφτόταν σήμερα, με τον θρησκευτικό φανατισμό και τη μισαλλοδοξία να έχουν αναδειχθεί ξανά σε ρυθμιστές της Ιστορίας, ο Μπέρτραντ Ράσελ, ο φιλόσοφος, ο μαθηματικός, ο ιστορικός, ο φιλελεύθερος στοχαστής που τόσα πολλά επένδυσε στις κατευναστικές δυνάμεις του Λόγου; Ίσως ανασκεύαζε ορισμένες από τις πλέον ακραίες θέσεις του ενάντια στη θρησκεία, ίσως έβλεπε σ’ αυτήν ένα «αναγκαίο κακό» με το οποίο είναι καταδικασμένη να συνυπάρξει η ανθρωπότητα, ίσως πάλι απαντούσε με μια φράση ενδεικτική του ιδιότυπου αγνωστικισμού του και της απογοήτευσής του από το ανθρώπινο είδος, όπως η ακόλουθη: «Δεν γνωρίζω αν ο κόσμος δημιουργήθηκε από μια Θεότητα, αλλά αν πράγματι είναι έτσι, δεν μπορώ να θεωρήσω τον άνθρωπο αποκορύφωμα της δημιουργίας και ειλικρινά ελπίζω ότι σε μια άλλη γωνιά του σύμπαντος υπάρχουν όντα πιο νοήμονα, πιο ελεήμονα και λιγότερο επηρμένα.»Γόνος άγγλων αριστοκρατών και πολιτικών, ο Ράσελ γεννήθηκε το 1872 στην Ουαλία. Έζησε σχεδόν έναν ολόκληρο αιώνα (πέθανε το 1970), στη διάρκεια του οποίου είδε τις ελπίδες της γενιάς του για έναν ορθολογικά οργανωμένο κόσμο να χάνονται μέσα στα απέραντα σφαγεία των δύο παγκοσμίων πολέμων, τον ολοκληρωτισμό να εμφανίζεται με καινούργιο πρόσωπο, την απειλή του πυρηνικού ολοκαυτώματος να επικρέμεται πάνω από την ανθρωπότητα. Κατά τη μακρά αυτή διαδρομή, το ζήτημα της θρησκείας, της σχέσης της με την επιστήμη, τη φιλοσοφία, την κοινωνία και τον πολιτισμό, δεν έπαψε στιγμή να τον απασχολεί και να τον εξάπτει. Το παρόν βιβλίο αποτελεί μια ιδιαίτερα προσεγμένη και μελετημένη επιλογή από ένα τεράστιο corpus σχετικών κειμένων, και καλύπτει ένα ευρύ φάσμα των απόψεων του Ράσελ για τη θρησκεία.
Διαβάζοντας σήμερα αυτά τα κείμενα, γραμμένα από το 1900 έως και λίγο πριν το τέλος της ζωής του, υπάρχουν σίγουρα στιγμές που ίσως αισθανθεί κανείς ότι, προκειμένου η πολεμική του να είναι οξύτερη, ο Ράσελ κάνει ορισμένες εκπτώσεις στην ανάλυσή του. Κάποια ερωτήματα, επίσης, ίσως φαντάζουν σήμερα λιγάκι απλουστευτικά, πρέπει ωστόσο να έχει κανείς κατά νου ότι συχνά πρόθεσή του ήταν να παρέμβει στο δημόσιο διάλογο και οι απόψεις του να επηρεάσουν ευρεία στρώματα του πληθυσμού. Όπως και να έχει, παραμένει ιδιαίτερα απολαυστικό, αν όχι ψυχωφελές, ειδικά στις μέρες μας που όλα έχουν γίνει τόσο θολά, να ξαναδιαβάζει κανείς κείμενα διαυγή και προγραμματικά φιλελεύθερα όπως τα Έχει πράγματι συμβάλει η θρησκεία εποικοδομητικά στον πολιτισμό; ή Γιατί δεν είμαι Χριστιανός ή Τι είναι ένας αγνωστικιστής, καθώς και κείμενα πιο απαιτητικά όπως το Μυστικισμός και λογική.
Όπως επισημαίνουν οι δύο επιμελητές της παρούσας έκδοσης Λούις Γκρίνσπαν και Στέφαν Άντερσον, οι απόψεις του Ράσελ για τη θρησκεία πέρασαν από διάφορες φάσεις, από πιο ριζοσπαστικές και απαξιωτικές, μέχρι πιο συμφιλιωτικές. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και πίσω από τα πλέον μαχητικά του κείμενα, έχει κανείς την αίσθηση ότι υποβόσκει η διαρκής αναζήτηση μιας πιο ενορατικής συναίσθησης του κόσμου, ότι ένα ματαιωμένο και ανέστιο θρησκευτικό συναίσθημα γυρεύει να εκφραστεί, να βρει τόπο να θεμελιωθεί υπό την ολοκληρωτική επέλαση του τεχνικού πολιτισμού. Βέβαια, σε στοχαστές του μεγέθους του Ράσελ, οι αντιφάσεις, αντί να το δυναμιτίζουν, στην πραγματικότητα εμπλουτίζουν το έργο του, το διανοίγουν σε καινούργιες αναγνώσεις, σαν κι αυτές στις οποίες μας καλεί ετούτη η καλά επιμελημένη και σχολιασμένη έκδοση. Η μετάφραση στα ελληνικά, δια χειρός Άρη Μπερλή, διασώζει όλες τις αποχρώσεις ενός πνεύματος τολμηρού και ασυμβίβαστου.
